Balkan dillerindeki ortak Türkizmalar sözlüğü

Abstract

“Balkanlar Türk Dili’ne ‘Elveda’ demedi.” Bu cümle bu çalışmayı en doğru anlatabilecek sözler olsa gerek... Yaklaşık altı yüz yıl süren birlikteliğin, etkileşimin yüz yıl içinde bütünüyle silinmediğini ve silinemeyeceğini gösteren bu çalışmanın Türklük Bilimine, Balkan coğrafyasının bilim insanlarına ve dilbilimle, sosyal bilimlerle uğraşan herkese yarar sağlayacağını düşünüyorum. Balkanlar veya Evlad-ı Fatihan toprakları, günümüzde hala Türk Dili ve kültürünün canlı olarak yaşadığı bir coğrafyadır. Hemen her yerinde günlük hayatınızı sürdürecek kadar Türkçe bilenle karşılaşabilirsiniz. Ayrıca çoğu yerinde Türklerle karşılaşabilirsiniz. Osmanlı Devleti’nin bu topraklardan çekilmesinden günümüze yüz yılı aşmış bir zaman olmasına rağmen sizi bu coğrafyada bazen bir köprü, bazen bir cami, medrese, hamam bazen bir yer adı, bazen bir kitabe, bazen bir mezarlık, bazen bir çarşı, arasta, han karşılar. Bu durum Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya, Kosova, Romanya, Arnavutluk, Sırbistan, Karadağ, Hırvatistan ve Bosna’da aynıdır. Bir arada yaşayan toplumların ortak kültürleri oluşur. Balkan topluluk ve milletleri ile Türkler bunu başarmışlardır. Altı yüz yıl boyunca resmi dil Türkçedir. Ancak kimsenin kendi diline de müdahale edilmemiştir. Türk-İslam kültürü, Osmanlı Devleti tarafından bu coğrafyayı imar etmiştir. Kültürel hayatın en önemli öğesi dildir. Diller birbirinden özellikle sözcük alışverişinde bulunurlar. Türk Dili, Balkan dillerine birçok sözcük vermiştir. Öyle ki, sözcükten öte sözcük gurupları hatta cümle kalıpları bugün Balkan dillerinde kullanılmaktadır. Bu çalışmada bunların binlerce örneği verilmiştir. Birkaçının altını çizmek isterim. Bütün dillerin en eskil ve özgün sözcükleri sayılar, organ ve akrabalık adlarıdır. Bu çalışmadan hareketle görüyoruz ki, Balkan dillerinde günümüzde akrabalık adları içerisinde “abla, amca, baba, bacanak, bacı, baldız, çocuk, dayı, dede, enişte, hatun, kadın, karı, koca, kayın, güvey, nine, oğlan, oğul, teyze…”; organ adları içerisinde “ayak, bilek, boğaz, boyun, böbrek, burun, çene, dalak, damar, kol, göz, göbek, göğüs, karın, kuyruk, öd, parmak, taşak, topuk…” kullanılmaktadır. Balkan dillerinde, “ayakyolu, akşam pazarı, balyemez, başıbozuk, çiftetelli, düztaban, delikanlı, güçbela, gül suyu, gülyağı, iç oğlanı, kabadayı, kadıngöbeği, karakol, kara düzen, karakulak, kara sevda, karatavuk, karagöz, karabatak, karaboya, karabaş, karayel, kartopu, kırkayak, kurdeşen, külbastı, sacayağı, semizotu, serdengeçti, takatuka, tas kebabı, yankesici, yerelması…” gibi sözcük gurupları; “Allah versin, Allah selamet versin, Allah belanı versin, Allah bilir, Allah’a emanet ol, Sağlıcakla kal…” gibi cümle kalıpları da günümüzde varlığını sürdürmektedir. Birbiri ile dini, siyasi, ekonomik, kültürel, siyasi paylaşımları olan milletlerin sözcük alışverişi genellikle kavram adları ve adlardır. Zarf, zamir, sıfat ve fiil alışverişi çok seyrek görülür. Balkan dillerinde Türk Dilinden alınmış bu sözcük türlerine rastlanılmaktadır: “dışarı, içeri, karşı, kim, nasıl, orta, öyle, alt, üst, ancak, yavaş, tek tük, böyle, işte, bütün, çok, acımak, almak, anlamak, bakmak, beğenmek, bilmek, buyurmak, çakmak, çalışmak, çatmak, çekmek, dalmak, davranmak, dayanmak, demek, donatmak, ekmek, geçinmek, gelmek, gezmek, kaçırmak, kapmak, kırmak, sıkılmak, tapmak, tartmak, tepmek, tutmak, yanaşmak, yenmek, yoklamak, yürümek…” Dillerin eskil sözcükleri bulunmaktadır. Bu sözcükler zaman içerisinde kullanılmaktan vazgeçilebilir ya da kullanım alanı daralır. Bu tür eskil Türkçe sözcüklerden Türkiye Türkçesinde kullanımı bırakılmış veya azalmış, Balkan dillerinde yaşayan örnekler çalışmada görülmektedir: “değirmi” sözcüğü, Arnavutça, Bulgarca ve Yunanca ’da “yuvarlak” anlamında; “don” sözcüğü, Arnavutça, Boşnakça, Bulgarca ve Sırpça ’da “elbise, bütün giysi” anlamında; “güveyi” sözcüğü, Boşnakça, Bulgarca ve Sırpça ’da “damat” anlamında; “ovmaç” sözcüğü, Boşnakça, Bulgarca, Hırvatça ve Sırpça ’da “hamuru ovalayarak yapılan kırıntılarla pişirilen çorba” anlamında kullanılmaktadır. Balkanlardaki altı yüz yıllık Türk yaşam tarzı, resmi işlerle birlikte günlük hayata da etki etmiştir. Bunu sözcüklerde özellikle mutfak kültüründe görmekteyiz: “acı, ayran, borani, boza, börek, baklava, bulgur, çakır (şarap), çeltik, çörek, dolma, sarma, musakka, ekmek, kaymak, kebap, keşkek, kızartma, cızlama, pastırma, pide, tandır, tarhana, kaçamak, katmer, kavurma, kaygana, hoşaf, içki, imambayıldı, irmik, güllaç, gülbeşeker, helva, yahni…” İslamiyet’in kabulü ile Türk Diline giren Arapça ve Farsça kökenli -dini terimler başta olmak üzere- sözcükler, Türk Dili aracılığı ile Balkan dillerine geçmiştir: “ayet, abdest, ezan, Bektaşi, bedevi, bedesten, bidat, bereket, istihare, istikbal, itaat, kandil, katip, keramet, mahluk, mahalle, merhaba, merhamet, mürit, müneccim, münafık, mümin, nakkaş, nimet, padişah, rical, rıza, sünnet, siftah, tertip, vazife, vekil, vekalet, ziyafet, Zülfikar…” “Devlet, kadı, asker, çavuş, bey, bekçi, yüzbaşı, binbaşı, subaşı, bölük, kışla, ordu, bayrak, sancak, ocak; tavuk, teke, keçi, deve, doğan, domuz; bunar (pınar), burgu, bürümcük, civelek, odunluk, çalgı, cura, arkadaş…” gibi daha binlerce sözcüğün yer aldığı bu çalışma oldukça önemli kültürel verileri kapsamaktadır. Lindita Latifi Xhanari’nin hazırladığı ve Pamukkale Üniversitesi’nin basımını üstlendiği “Balkan Dillerindeki Ortak Türkizmalar Sözlüğü” dilbilimcilere özellikle Türk Dili ve Balkan dilleri alanında çalışanlara ayrıca sosyal bilimlerle uğraşan bilim insanlarına önemli bilgileri bünyesinde barındırmaktadır. Bu çalışmayı yapan değerli meslektaşım ve dostum Doç. Dr. Lindita Latifi Xhanari’ye Türklük Bilimine sunduğu bu değerli çalışmadan dolayı şükranlarımı sunuyorum. Ayrıca bu eserin basımını sağlayan PAÜ Rektörü Prof. Dr. Hüseyin BAĞCI hocamıza ve PAÜ Kütüphane Dairesi Başkanlığı’na teşekkür ediyorum. Doç. Dr. Turgut TOK