İslam düşüncesinde siyasal ve sosyal alanda mutezile ekolü ve tanzimat dönemine etkileri

Abstract

Bu çalışmada İslam düşüncesinde siyasal ve sosyal alanda Mutezile ekolü ve Tanzimat Dönemine etkileri konusu incelenmiş, araştırmada hem akademik araştırmalara hem de bu alandaki ansiklopedik çalışmalara yönelik literatür taraması yöntemi kullanılmıştır. Araştırma genel olarak Mutezile ekolü ve Tanzimat Fermanı kavramları temelinde Mutezile ekolünün gelişimi ve kelam ilmine ilişkin görüşleri, Tanzimat döneminin özellikleri ve bu dönemde Mutezilenin yansımaları üzerine inşa edilmiştir. Bu çalışmanın amacı konuyla ilgili literatürdeki boşluğun doldurulması, İslam düşüncesinde siyasal ve sosyal alanda Mutezile ekolünün yerinin analiz edilmesi ve ekolün Tanzimat dönemine özellikle edebi, siyasi ve fikirsel olarak etkilerini resmetmek amaçlanmaktadır. Bu amaçlar doğrultusunda çalışmada; Mutezile’nin İslam düşüncesindeki siyasal ve sosyal alandaki yeri nedir, Mutezileyi diğer itikadi mezheplerden ayıran kelami görüşleri nelerdir, Tanzimat döneminin siyasi, ekonomik ve dini reform ve fikirleri nelerdir ve Mutezile ekolünün Tanzimat dönemine ve dönemin aydınlarına etkisi olmuş mudur gibi sorulara cevaplar aranmıştır. Araştırma kapsamında; Geleneksel İslam’daki “nakilciliğe” karşın, Mutezile ekolünün İslam’da “akılcılığı” ön planda tuttuğu, bunu “usul-i hamse” ile sistemleştirdiği, bu esaslarla diğer itikadi mezheplerle büyük oranda ayrıştığı özellikle Abbasi halifesi döneminde oldukça etkin olduğu görülmüştür. Tanzimat Fermanı ile “Batılılaşma” sürecine giren Osmanlı Devletinde de Tanzimat dönemi aydınlarından Şinasi ve Namık Kemal gibi aydınların “akıl, irade, hürriyet” gibi kavramları eserlerinde öne sürerek edebi ve siyasi manada Mutezile’den etkilendikleri, özellikle Genç Osmanlıların da siyasi fikirlerinin temelinde Mutezile’nin temel görüşlerininyattığı tespit edilmiştir.

In this study, the effects of Mu’tazila School in political and social fields and its effects on Tanzimat Reform Era were examined. The literature review method was used to review both the available academic research and encyclopedic data in this field. Broadly, the research is based on the concepts of the Mu’tazila School and The Rescript of Gülhane, thedevelopment of the Mu’tazila School and its theological (Ilm al-kalam) views were built on the characteristics of the Tanzimat Reform Era and the reflections of the Mu’tazila in this period. The aim of this study is to fill the gap in the related literature to analyze the place of the Mu’tazila School in the political and social spheres in the Islamic thought and to illustrate the effects of the school on the Tanzimat Reform Era, especially on literary, political and intellectual aspects. In line with this purpose in this study, the answers were sought for the questions such as what the role of the Mu’tazila in political and social position of Islamic thought was, what theological (Ilm al-Kalam) perspectives of the Mu’tazila that differentiate it from other sects, what the political, economic and religious reforms and ideas of the Tanzimat Reform Era are, and whether the Mu’tazila School had an effect on the Tanzimat Reform Era and the intellectuals of the period. Within the scope of the research, it was found that the Mu’tazila prioritized Rationalism in Islam over Literalism in the traditional Islam and thatthe Mu’tazila systematized this with its five principles (al-usul al-khamsa). With these principles it differed from other Islamic sects considerably and became especially influential during the Abbasid Caliphate period. It was also determined that in the Ottoman Empire whose “Westernization” began with The Rescript of Gülhane, intellectuals of the Tanzimat Period such as Şinasi and Namık Kemal were literarily and politically influenced by the Mu’tazila who promoted the concepts of “Mind, Will, Liberty” in their literary works . The Mu’tazila’s basic views were also found to underlie the political ideas of the Young Ottomans.