Çağatay ve kırgız türkçesi sözlüklerinde sosyal ve kültürel yaşam

Abstract

Çağatay yazı dili, Oğuz Türklüğünün sınırlarını çizen Karadeniz, Kafkas Dağları, Hazar Denizi ve Orta İran'ın kuzey ve doğusunun dışında kalan bütün Türk coğrafyalarında, 500 yıl boyunca kullanılmış olan bir yazı dilidir. Bu yazı dili Kırgızlar da d?hil olmak üzere bütün Türk boylarında neredeyse 1928’li yıllara kadar etkisini göstermiştir. Sonrasında ise, Sovyet dönemi dil politikalarının gereği olarak ağız özelliklerine göre yeni yazı dilleri oluşturulmuş, Kırgız Türkçesi de bu politikanın dışında kalamamıştır. Çağatay yazı dilinin etkisini gösterdiği coğrafyalarda bu yazı dilini temel alan birçok sözlüklerin oluşturulduğu bilinmektedir. Bu sözlüklerin Türk dili, kültürü ve sosyal hayatında önemli bir yeri bulunmaktadır. Bu nedenle Çağatay sahası sözlükleri bu çalışmanın esasını oluşturmaktadır. Çalışmanın ilk aşamasında, Çağatay Türkçesi sözlüklerinden yola çıkarak Çağatay Türkçesinin söz varlığında önemli bir yeri olan sosyal yaşam kelimeleri tespit edilerek sınıflandırılmıştır. Daha sonra bu sınıflandırmayı esas alarak Kırgız Türkçesi söz varlığı içerisindeki yansımaları ortaya koyulmuş, Çağatay Türkçesi ve Kırgız Türkçesine ait aile, akrabalık, boy adları, dinî inanış, gelenek, görenek, eğitim, giyim, kuşam, yemek, ulaşım, haberleşme, tarım, hayvancılık adları, avcılık vb. terimleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Dönemin sosyal hayatının söz varlığı üzerine kapsamlı bir değerlendirme niteliğinde olan bu çalışmada “Giriş, Söz Varlığı Tespiti ve Sınıflandırılması, Kırgız Türkçesindeki Karşılıkları, Değerlendirme ve Sonuç” bölümleri yer almaktadır. Değerlendirme bölümünde, taramış olduğumuz Çağatay Türkçesi sözlüklerinde tespit edilen sosyal yaşam kelimelerinin Kırgız Türkçesindeki karşılıkları tablo ile gösterilmiştir. Daha sonra bu tablolardan hareketle konuyla ilgili grafikler oluşturulmuş ve bu grafikler ile kelimelerin benzer ve ortak olmayan söz varlığı değerlendirilmiştir. Böylelikle Çağatay ve Kırgız Türkçesindeki kelimeler arasındaki benzerlikler ve farklılıklar bu grafik ve tablolar ile açık hale getirilmiştir.

Chagatai language is a common language used in all the Turkish geographies which are located outside of the north and east of the Black Sea, the Caucasus Mountains, the Caspian Sea and Central Iran, which is the boundaries of Oghuz Turkic. This written language has taken effect by means of Turkish tribes including the Kyrgyz until almost 1924s. Afterwards, according to the language policies of the Soviet era, new writing languages were created according to the characteristics of the dialects and Kyrgyz Turkish took its share from this policy. It is known that Chagatai writing language is influenced in all Turkish geography and with this effect, many dictionaries are formed based on the Chagatai written language. These dictionaries have a very significant position in the history of Turkish language and culture. In the first phase of the study, the social life words which have an important place in the vocabulary of Chagatai Turkic are classified as it is determined on the basis of the Chagatai Turkish dictionaries. Afterwards, the reflections within the Kyrgyz Turkish vocabulary was revealed based on this classification. In this study, such as family, kinship, boy names, religious belief, tradition, custom, Education, clothing, harness, food, transportation, communication, agriculture, livestock names, hunting terms have been tried to be determined. In this study, which is a comprehensive evaluation on the vocabulary of the social life of the period, “Introduction, Vocabulary Verification and Classification, Equivalents in Kyrgyz Turkish, Evaluation and Conclusion Sections” are included. In the evaluation section, the equivalents of social life words in the Chagatai Turkish dictionaries that we have reviewed are shown in the table. Afterwards, graphs related to the topic were formed based on these tables. With these formed graphs, similar and uncommon vocabulary of words are evaluated. Thus, the similarities and differences between the words in Chagatai and Kyrgyz Turkish were made clear by these graphs and tables.