Kutadgu Bilig’in adbilim bakımından incelenmesi

Abstract

Söz varlığındaki anlam derinliği, sözcük genişliği ve kavram yüksekliği açısından Kutadgu Bilig Türk dili ve edebiyatı tarihinin seçkin ve ender örneklerinden biridir. Adbilim bakımından Kutadgu Bilig’deki adları konu alan bu çalışmada eserdeki özel adlar ile tür adları adbilimin, dilbilimin ve dilbilgisinin kuram, kavram ve verileri ışığında incelemeye tabi tutulmuştur. Çalışma giriş ve sonuç dışında on dört bölümden oluşmaktadır. Bölümler kendi aralarında varlık derecelerine göre insandan Tanrı’ya ve somuttan soyuta doğru dizilmiştir. Giriş bölümünde dilbilgisi, dilbilim ve adbilim açısından adların tanım, kapsamı, nitelik ve çeşitleri üzerinde durulmuş; adbilimin tarihsel gelişimi ve Türk adbiliminin durumu gözle önüne serilmeye çalışılmış, konuyu incelemek için kullanılan terim, model, kuram ve kavramlar tanıtılıp açıklanmıştır. Giriş bölümünün ardından sırayla insan, organ, akrabalık, meslek, topluluk, dil, yer, renk, bitki, ilaç, yiyecek ve içecek, hayvan, gök cismi, ve dinî kavram adları incelenmiştir. Bu dizilişte varlığın merkezine insan konulmuş, onu ilk çevreleyen toplumsal yapılar olan akrabalık, meslek, toplum, devlet, coğrafya sistemlerine ilişkin adlar bu halkada ele alınmış, daha sonra doğaya geçilerek yerden göğe doğru bir genişleme ve yükselme ile bitki ve hayvan formlarına ilişkin adlar etrafında incelemeler yapılmış ve en sonunda gök cisimlerinden kutsal adlara doğru halka genişletilerek çalışma tamamlanmıştır. Sonuç bölümünde ise tek ele alınan adlara ilişkin niteliksel veriler ile kullanım sıklığına dayalı sayısal veriler değerlendirilmiştir. Türkçenin genel dil varlığı, 11. Yüzyıl Türkçesinin söz varlığı ve yazarın söz dağarcığı göz önünde bulundurulduğunda yazarın genel çağrışımlardan seçimler yaparak bütün yapılara saray istiaresini uyguladığı ve siyasetname türü etrafında farklı türlerden de yararlanarak temel tezlerini ortaya koyduğu belirlenmiştir.

Kutadgu Bilig is one of the distinguished and rare examples of Turkish language and literature history in terms of deepness in meanings, extend of words, and conceptual highness in its vocabulary. In this work, which deals with the names in Kutadgu Bilig in terms of onomastics, the proper names and species names in the work were examined in the light of theories, concepts and datas from linguistics and grammar. The study consists of fourteen parts, excluding introduction and conclusion. The chapters are arranged among themselves in terms of existential degrees, i.e. from man to God and from concrete to abstract. In the introduction part, the definition, extension, quality and variety of names are emphasized in terms of grammar, linguistics and onomastics; the historical development of the onomastics and the situation of the Turkish onomastics have been tried to be revealed and the terms, models, theories and concepts used to examine the subject have been introduced and explained. Following the introduction part, human, organs, kinship, profession, community, language, place, color, plant, medicine, food and beverage, animal, celestial body and religious concept names are examined, respectively. In this sequence, the human was put into the center of existence and the names related to kinship, profession, society, state, geography systems which are the social structures that first surround it were handled in this ring, and then, by passing to the nature with an expansion and rising from the ground to the sky, a survey was made around the names related to plants and animal forms, and finally the work was completed by expanding the ring from the celestial bodies to the sacred names. In the conclusion part, qualitative data and quantitive data based on the frequency of use are considered for the individual names. Considering general Turkish vocabulary, 11th century Turkish vocabulary and the vocabulary of the author, it is established that the author has applied govermental metaphors to all structures by doing selections from general connotations and put forward his basic theses by using various types related to politics books.