Altun Yaruk Maitrisimit ve Huastuanift örneğinde eski Uygur metinlerinde istem ve bağımlılık

Abstract

Bu çalışmada Budist Uygur Edebiyatının en hacimli eseri olan Altun Yaruk, Budizmin Hînayâna mezhebine ait olan Maitrisimit ve Maniheist Uygurların tövbe duası Huastuaniftte yer alan fiillerin istem potansiyelleri ve istem değişiklikleri incelenmiş ve Bağımsal Dil Bilgisi çerçevesinde bağımlılık kavramı ele alınmıştır. Cümlenin hem sözdizimsel hem de anlambilimsel yapısını etkileyen istem, birçok gramer kategorisi ile de yakından ilişkilidir. Bu çerçevede yapmış olduğumuz çalışmada modern istem teorisi çeşitli başlıklar altında ele alınmaya çalışılmıştır. Fiillerin hangi hâl ekli tamlayıcılarla birleştiği, bu birleşmelerle birlikte fiillerin hangi anlamlarda kullanıldığı çalışmamızın temelini oluşturmuştur. İstemin Eski Uygur Türkçesi dönemi fiillerinde gerçekleşme şekilleri kaynak metinlerden çekilen örneklerle verilmeye çalışılmıştır. Fiillerle kurulmuş birleşik yapılardaki istem potansiyelleri de çalışmamızın sınırları içerisinde yer almıştır. Eski Uygur Türkçesi döneminde fiilimsilerle kurulan uzun cümle yapıları dikkate alınarak sadece çekimli fiiller değil cümlecik yapısı içerisinde sözlükselleşmeye maruz kalmamış, fiil özelliklerini koruyan ve çevresinde istem boşlukları açan fiilimsilerin de istem potansiyelleri incelenmiştir. Çalışmamızda kaynak metinlerimizden seçtiğimiz çeşitli yapısal özellikler sergileyen fiil ve fiil öbekleri ile kurulmuş cümleler, yöneten ve bağımlı ilişkisi içerisinde incelenmiş bu ilişki görsel betimleme yoluyla oluşum ağaçlarında düşey çizgilerle gösterilmeye çalışılmıştır.

The aim of this study is to examine the valency potential and alteration of verbs found in Altun Yaruk, the most voluminous work of the Uighur Buddhist Literature, Maitrisimit that belongs to the Hînayâna sect of Buddhism and Huastuanift, Manichaean Uighurs’ confession, and to treat the dependency concept within the frame of Dependency Grammar. The valency affecting both syntactic and semantic structure of the sentence is also closely related to many grammar categories. The study carried out within this framework aims to treat modern valency theory under several headings. Which case suffixes the verbs are compounded with and in what meanings these verbs with compounds are used forms the basis of our study. Moreover, the study presents the way the valency takes place in the verbs of the Old Uighur Turkic period through the examples gathered from the source texts. The valency potentials of the compound structures formed with verbs are also within the scopes of the study. Furthermore, this study examines, taking into account the long sentence structures formed with verbals during the old Uighur Turkic period, not only the valency potentials of finite verbs but also those verbals which create valency slots within their vicinity and preserve their verb and not expose to lexicalization within the clause structure. The study examines the sentences formed with verbs and verb groups that present various structural characteristics which were selected from our text sources within the governor and dependency relations and aims to manifest this relation through visual description on the stemma with vertical lines.