Orta Asya'da Tütekli (Kırlangıç) örtünün kökeni ve tarihî gelişim aşamaları üzerine bir değerlendirme

Abstract

Abstract The wooden “lantern roof” is an architectural element spread over a wide area, particularly in the Central Asia, Siberia, Caucasus and Anatolia. It has widespread use in monumental and religious as well as vernacular architecture. In the studies carried out so far, it is stated that “lantern roof” is an application originating from the North Asia and distributed to the other regions through Central Asia. However, chronological development of the lantern roof,has not been addressed within the context of archaeologic data and historical process. The aim of current study is to contribute to the area by discussing the development of wooden lantern roof chronologically in the light of archaeological data. According to the information obtained from archaeological excavations, the earliest known wooden lantern roof was determined in North Kazakhstan. It has been revealed that the pit-houses at the Chalcolithic Botai settlement dated to 3700-3500 BC had lantern roofs. This roof technique had been continuously applied until 1500 BC in more than hundred houses revealed at Botai. Starting from the Bronze Age the lantern roof spread from Botai to the Central, Eastern and Southern Kazakhstan, through the Altai Mountains to the depths of Siberia, in the west to the Ural area, through the Caucasus to the Black Sea region and later through the Eastern and Southern Kazakhstan to the Eastern Turkistan, Uzbekistan and Tajikistan. The lantern roof has become a traditional element of vernacular architecture in Kazakhstan and Siberia regions and has been used as an indicator of cultural continuity until nowadays.

Ahşap tütekli örtü başta Orta Asya, Sibirya, Kafkasya ve Anadolu coğrafyaları olmak üzere oldukça geniş alanlara yayılmış bir mimari unsurdur. Geleneksel konut mimarisinin yanı sıra anıtsal ve dini mimaride de yaygın kullanımı bulunmaktadır. Şimdiye kadar yapılan çalışmalarda Kuzey Asya kökenli bir uygulama olduğu ve diğer bölgelere Orta Asya üzerinden dağıldığı ifade edilmiştir. Ancak bu görüşün arkeolojik verilerin ışığında ve tarihi süreç içinde kronolojik gelişimi ortaya konulmamıştır. Bu çalışma arkeolojik veriler ışığında kronolojik olarak ahşap tütekli örtüyü ele alarak söz konusu alana katkı sunmayı amaçlamaktadır. Arkeolojik kazılardan elde edilen bilgilere göre bilinen en erken tarihli ahşap tütekli örtü uygulaması, Kuzey Kazakistan’da tespit edilmiştir. Kalkolitik döneme tarihlenen Botay yerleşiminde M.Ö. 3700-3500 yıllarına tarihlenen konutların ahşap tütekli örtüye sahip olduğu kanıtlanmıştır. Botay’da M.Ö. 1500 yıllarına kadar aralıksız devam eden yerleşime ait yüzlerce konutta bu örtü uygulanmaya devam edilmiştir. Arkeolojik veriler ışığında Tunç Çağı’ndan itibaren bu örtü uygulamasının Botay’dan batıya Urallar ve Karadeniz’in kuzeyi ile Kafkasya’ya, diğer yönden Altaylar ve Sibirya’nın derinliklerine, güneye doğru ise Orta ve Güney Kazakistan’a, daha sonra oradan, Doğu Türkistan’a, Özbekistan ve Tacikistan’a doğru yayıldığı anlaşılmıştır. Ahşap tütekli örtü, Kazakistan ve Sibirya bölgelerinde yerel mimarinin geleneksel bir unsuru haline gelerek günümüze kadar kültürel sürekliliğin bir göstergesi olarak uygulanmaktadır