Osmanlı Kudüs’ünde dilekçelerin izinde kent siyaseti ve toplum (1840-1914)

Abstract

Osmanlı Kudüs’ü, 19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20. yüzyıl başlarında yalnızca dini hüviyeti ile ön plana çıkan bir kent değildir. Osmanlı hükümetinin merkeziyetçilik politikası doğrultusunda gerçekleştirdiği reformlar sayesinde “siyasi bir merkez” hüviyeti kazanmış; Avrupa devletlerinin himaye ettikleri cemaatler için gerçekleştirdikleri imar, inşa ve misyonerlik faaliyetleri dolayısıyla bir “koloni kenti” haline gelmeye başlamıştır. 1880’lerden itibaren kente yoğunlaşan Yahudi göçleri kentin demografik ve fiziki çehresinde kapsamlı dönüşümler meydana getirmiş, Arap milliyetçiliğinin nüveleri bu dönemde oluşmuştur. Osmanlı İmparatorluğu kente hâkim olduğu andan itibaren yalnızca önde gelen servet ve nüfuz sahibi Müslüman ailelerin yerel yönetim makamları üzerine çekişmeleriyle değil, kutsal yerler üzerine gayrimüslim cemaatlerin bitmek tükenmek bilmeyen meseleleriyle de uğraşmak zorunda kalmıştır. Böylesi bir manzarada kent siyasetini hangi gruplar yönlendirmekte; kitlelerin talep ve şikâyetlerini kimler dile getirmektedir? Hangi zümreler birbirleri ile ittifak kurarken, hangileri birbirlerine husumet gütmektedir? Farklı mezheplere mensup, farklı diller konuşan, farklı kültürel değerlere ve gündelik yaşam alışkanlıklarına sahip kent sakinleri ortak hareket etme kapasitesine sahip midir? Osmanlı hükümetinin Müslüman ve gayrimüslim cemaatler tarafından yöneltilen talep ve şikâyetlere yaklaşımı nasıl olmuştur? 19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20. yüzyılın başlarında Osmanlı yönetim prensipleri, meşruiyet algısı, bürokratik ve anayasal gelişmeler, merkezde ve taşrada gerçekleştirilen reformlar, kamuoyunu daha görünür kılan kitle iletişim araçlarının ve ulaşım/haberleşme olanaklarının gelişimi dilekçe sistemine nasıl tesir etmiştir? Elinizdeki çalışma, 1840-1914 yılları arasında bizzat Kudüs sakinleri tarafından yerel ve merkezi Osmanlı makamlarına sunulan toplu dilekçeler (Osmanlı diplomasisindeki ifadesiyle ‘arz-ı mahzar’lar) perspektifinden bu sorulara yanıtlar bulma çabasının bir sonucudur. Bu hususta Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi, İslam Araştırmaları Merkezi ve Kudüs Belediyesi Arşivi’nde yer alan merkezi ve yerel yönetim kurumlarına ait evraklardan istifade edilmiştir. Ele alınan meseleleri dönemin yabancı kaynaklarıyla mukayese etmek adına British National Archives’da Foreign Office tasnifinde bulunan İngiltere Konsolosluğu raporlarına müracaat edilmiştir.

Ottoman Jerusalem is not a city that stands out only with its religious identity in the second half of the 19th and early 20th centuries. Thanks to the reforms carried out by the Ottoman government in line with the centralization policy, it gained the identity of a "political center"; It started to become a "colonial city" due to the zoning, construction and missionary activities carried out by the European states for the communities they patronized. The Jewish migrations, which concentrated in the city since the 1880s, brought about comprehensive transformations in the demographic and physical face of the city, and the cores of Arab nationalism were also formed in this period. From the moment the Ottoman Empire dominated the city, it had to deal not only with the disputes of prominent wealthy and influential Muslim families over local government authorities, but also with the endless issues of non-Muslim communities over holy places. Which groups lead the city politics in such a landscape; Who is voicing the demands and complaints of the masses? While which groups ally with each other, which are hostile? Do city dwellers, who belong to different sects, speak different languages, have different cultural values and daily life habits, have the capacity to act together? How did the Ottoman government approach the demands and complaints made by the Muslim and non-Muslim communities? How did Ottoman principles of administration, legitimacy perception, bureaucratic and constitutional developments, reforms carried out in the center and in the provinces, the development of mass media and transportation / communication facilities that made the public more visible affect the petition system in the second half of the 19th and early 20th centuries? The present study is the result of an effort to find answers to these questions from the perspective of the collective petitions (‘arz-ı mahzars in Ottoman diplomacy) submitted by the residents of Jerusalem personally to local and central Ottoman authorities between 1840 and 1914. In this regard, the documents belonging to the central and local government institutions in the Presidential Ottoman Archive, the Center for Islamic Studies and the Jerusalem Municipality Archives have been benefited. In order to compare the issues discussed with the foreign sources of the period, the British Consulate reports classified as Foreign Office in the British National Archives were applied.