Orta Çağ Azerbaycan’lı Arap dilbilimcileri ve eserleri

Abstract

İslâmi fetihlerin başlamasıyla birçok halk bu dini kabul eder ve İslâm kültürünün bir parçası haline gelir. Fetih edilen topraklar İslâm devletine katılır ve İslâm’ı kabul eden yerli halklar da bu dinin yayılması için çalışmalar başlatır. Bunun için medreseler kurulur ve İslâm âlimleri yetiştirilir. Bilindiği üzere bu çalışmaların temelini Arap dili oluşturur. İslâm kültür tarihine baktığımızda İslâmi ilimlerle uğraşan âlimlerin çoğunun Arap olmadığı görülür. Arap dili ?/?-?/?? yüzyıllarda Müslümanlar arasında ilim ve iletişim dili haline gelir. İslâmi ilimlerin anahtarı konumunda olan Arap dili ve bu ilmin kurallarını tayin edip inceleyen Arap dilbilimciliği müslüman âlimleri tarafından daima öğrenilip geliştirilmesine çalışılan konulardan biri olmuştur. İlmin gelişiminde çeşitli İslâm ülkelerinde yetişmiş âlimlerin büyük payı vardır. Bu ülkelerden biri de çalışmamızın konusu olan Azerbaycan bölgesidir. Burada yetişmiş olan âlimlerin sayısının fazlalığı Orta Çağ’da bu bölgede ilmi ve edebi gelişmeler hakkında yeterli kadar bilgi vermektedir. Bu ilmi ve edebi gelişmenin başlıca sebeplerinden biri de bu bölgede kurulmuş olan devletlerin ilmi çalışmalara verdikleri desteklerdir. İslâm Hilâfeti’nin bir parçası olarak kurulmuş olan bu devletlerin başkanları ve emirleri sarayların kapılarını bu âlimler için açmış, maddi ve manevi olarak bu ilim adamlarının yanında olmuştur. Azerbaycan bölgesinde yetişmiş olan bu alimler kendilerinden sonra burakıp gittikleri ilmi miraslarıyla yüzyıllar boyu İslâm dünyasına büyük faydalar sağlamışlar. Onların bir kısmının izleri günümüze kadar da devam etmektedir. Dilbilimci ve gramer alimi İbnü’l-Hâcib ve Şeyh İzzüddîn ez-Zencân’î bunlardan bir kaçıdır denilebilir. Araştırmamızda Orta Çağ’ın ?/? - ?/?? yüzyıllarını kapsayan altı asır içerisinde Azerbaycan bölgesinde yetişmiş olan dilbilimcilerin hayatları, eserleri ve Arap dilbilim ilmine katkılarını araştırmağa çalıştık.

With the start of the Islamic conquests, many peoples accepted this religion and became a part of Islamic culture. The conquered lands joined the Islamic state and the indigenous peoples who accepted Islam also started working for the spread of this religion. For this, madrasas (İslamic schools) were established and Islamic scholars were prepared. As it is known, the basis of these studies is the Arabic language. When we look at the history of Islamic culture, it is seen that most of the scholars dealing with Islamic sciences are not Arabs. The Arabic language became the language of science and communication among Muslims between the ?/?-?/?? centuries. The Arabic language, which is the key to Islamic sciences, and Arabic linguistics, which determines and examines the rules of this science, has always been one of the subjects that are learned and tried to be developed by Muslim scholars. Scholars trained in various Islamic countries have a great share in the development of science. One of these countries is Azerbaijan. The high number of scholars trained here gives enough information about the scientific and literary development in this region in the Middle Ages. One of the main reasons for this scientific and literary development is the support given by the states established in this region to scientific studies. The heads and so called "amirs" of these states, which were established as a part of the Islamic Caliphate, opened the doors of the palaces for these scholars and stood by these scholars materially and spiritually. These scholars, who grew up in the Azerbaijan region, have provided great benefits to the Islamic world for centuries with their scientific heritage that they left behind. The traces of some of them continue to the present day. It can be said that linguist and grammar scholar Ibnu'l- Hâcib and Sheikh Izeddin ez-Zenjani are a few of them. In this research, we tried to learn the lives, works and contributions of linguists who grew up in the Azerbaijan region during the six centuries covering the ?/? - ?/?? centuries of the Middle Ages.