Tanzimat Öncesinde Girne Kazası (Temettuat Defterlerine Göre)

Abstract

Bilindiği gibi XIX. Yüzyıl Osmanlı iktisadî ve sosyal tarihinin önemli kaynaklarından biri de Temettuat Defterleri'dir. Bu defterler hakkında bu güne kadar çeşitli tanıtım yazıları ve değerlendirmeler yayınlanmıştır. Burada söz konusu yayınların tanıtımı yapılmayacaktır. Ancak sürekli tekrarlanan bir yanlışa veya hataya işaret edilmekle yetinilecektir. Genel olarak bu defterlerin 1260-1261 (1844-1845) senelerine ait olduğu, kısmen de 1256 (1847) tarihli defterlere de rastlandığı ifade edilmektedir. Bu tarihler dışında temettuat defterlerine rastlanmadığı söylenmekledir. Keza temettuat defterlerinin bulunduğu Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığınca yapılan yayınlarda da bu tür ifadelere rastlamak mümkündür. Nitekim dipnotta açık künyesi verilen söz konusu daire başkanlığının yayınları arasında çıkan I. Millî Arşiv Şurası tebliğ metinleri içinde yer alan temettuatla ilgili bilgiler yanlışlarla doludur. Arşiv uzmanlarının bu yanlışlıkta neden ısrar ettiklerini anlamak mümkün değildir. Nitekim başka bir yayında "Çok az sayıda da 1256 (1847) 'de yapılan tahrirlere ait defterlere rastlanmaktadır" denmektedir. Aynı eserin başka bir yerinde "Osmanlı Arşivi 'nde Kıbrıs 'a ait bulunan ve yayına hazırladığımız dört adet Temettuat Defteri 1248 (1833) tarihlidir" ifadesi yer almaktadır. Açıkça görüleceği gibi bu ifadelerdeki çelişki ortadadır. Önce en erken tarih olarak 1256 kabul edilecek, sonrada 1248 tarihli defterden bahsedeceksiniz. Bu durumda ya Kıbrıs Temettuat Defterlerini bu katalog içinde değerlendirmekten vaz geçeceğiz, veya hatada ısrar etmeyeceğiz. Kısaca bilinenlerin, yazılanların ve söylenenlerin aksine Temettuat Defterlerinin tarihi H. 1248 yılma kadar inmektedir ve Kıbrıs Temettuat Defterleri de 1248 tarihlidir. Yukarıda sözü edilen yayınlarda, defterlerin muhtevası hususunda da yanlışlıklar yapılmaktadır. Halbuki 1248, 1256, 1260-1261, 1262 tarihli defterler şekil itibari ile aynı ise de muhtevada da değişiklikler vardır. 1248 defterlerinde sadece mal varlığının tespitine esas teşkil edecek verilere rastlarken, 1256 defterlerinde mal varlığı, mal varlığının kıymeti, toplam temettuat ve toplam vergiye ait bilgilere rastlarız. 1260-1261, 1262 defterlerinde ise ayrıntılı vergi bilgileri, mal varlığı ve yıllık hasılat miktarlarına yer verilmekle birlikte mal varlığı kıymetlerine ait bilgiler yoktur. 1248 tarihli temettuat defterleri yukarıda belirtildiği gibi tamamen mal varlığı bilgileri vermektedir ve her halde sadece Kıbrıs 'a aittir. Vergilere ait herhangi bir kayıt ihtiva etmemektedir. Belki, bu mal varlığından hareketle ilerde "tarh" edilecek vergiye esas olacak kayıtlar olduğunu söyletebiliriz. Yine bu defterlerde üretim faaliyetlerine ilişkin bir kayıt da yoktur. Dolayısıyla mesleklerle alakalı bilgilere de yer verilmemektedir. Kıbrıs Temettuat Defterleri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi ML. VRD. TMT. Kataloglarında 16152-16155 numaraları arasında yer alan büyük boy (19X55 cm) ve dört cilt halinde bulunmaktadır. Bu defterlerin cild-i evveli "Emlak ve amd maltallat-ı nefs-i Lefkoşa ve Kaza-i Değirmenlik ve Tağ ve Omorfo ve Mağosa ve Karpas der Ceziretü'l Kıbrıs" namı altında, 19x55 ebadında, 316 sayfa hacminde olup, 1248 tarihlidir. Cild-i sani aynı konuda "Kaza-i Tuzla ve Mesariye(?) Girne der Cezire-i Kıbrıs" adını taşımakta olup", 19x54 ebadında ve 418 sayfadır. Aynı tarihlidir. Cild-i Salis, Limason, Piskobu, Kilan ve Odim (Evdim ?) başlıklı 310 sayfadır Cild-i rabi', "Baf, Kokla, Hırsofi ve Lefke" başlıklı ve 313 sayfadır. Defterlerin tamamına ilişkin özet bir çalışma tarafımızdan daha önce yapılmış ve yayınlanmıştır.