Denizli ve çevresinde madencilik (1890-1919)

Abstract

Batılıların 15. yüzyılda Rönesans’la başlayan yeni coğrafyalar, uygarlıklar keşfetme duygusuna, zamanla ucuz baharat ve değerli maden kaynaklarını edinme isteği hâkim olmaya başlar. Sahip oldukları ateşli silahların avantajıyla gelişmemiş ülkelerin zenginliklerini elde etmeye başlayan Batılı büyük devletler sömürge yarışına girerler. İngiltere’de Hint ve Levant, Fransa’da Hint ve Kanada, Hollanda’da Batı ve Doğu kumpanyaları gibi büyük şirketler kurulur. Edindikleri sömürgelerle kendi yüzölçümlerinin üzerindeki kaynakları kontrol altına alan bu devletlerin yarışına Portekiz, İspanya, Belçika, Almanya ve Rusya katılırlar. Yaşadıkları topraklarda hayatları ve düzenleri yıkılan, inançları değiştirilen, verimli kaynakları sömürülen gelişmemiş toplumların sağ kalan insanları çoğunlukla yeni hâkimlerinin köleleri olurlar. Avrupa’da beyaz ırkın diğer ırklara üstünlüğü fikri gelişir. 19. yüzyıldan itibaren millî itibar sağlama, gücünü ispat etme, özellikle sanayi inkılâbının iki temel kaynağı olan hammadde ve pazar edinme isteği gibi nedenlerle sömürgeci devletler arasında büyük bir rekabet başlar. Rusya ve Batılı büyük devletlerin gayrimüslimleri isyana sürükleyen misyonerlik ve askerî çalışmaları nedeniyle sıkıntılı anlar yaşayan Osmanlı Devleti, hükmettiği geniş coğrafyayı korumak uğruna, Batılı devletlere ticarî ayrıcalıklar vermenin yanı sıra yatırımlarına izin vermek zorunda kalır. Büyük devletlerin dostluklarını sağlamak düşüncesiyle verilen ekonomik ayrıcalıklar ve yapılan ticarî anlaşmalar, yapılan savaşlar iyi bir durumda olmayan Osmanlı maliyesinin durumunu daha da kötüleştirir. 1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret Antlaşması’nın ardından Anadolu’ya gelen yabancı tüccarlar, yanlarında çalıştırdıkları gayrimüslimlerin zenginleşmesini sağlayarak malî dengenin Türkler aleyhine bozulmasına neden olurlar. Osmanlı Devleti’nde madenlerle ilgili kanun ve yönetmeliklerin günün şartlarına uygun duruma getirilememesi, yapılan düzenlemelerin de yabancıların lehine geliştirilmesi nedenleriyle Osmanlı madenciliği çöküşe geçer. Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve yükseliş zamanlarında ticaret ahlâkının Türk toplumunda yerleşmesi amacıyla çalışan Aydın Vilayeti sancaklarından Denizli’deki Ahî Sinan ve Şahin Dede Dergâhı mensupları, 20. yüzyılın başında Tavas kasabasında zımpara taşı işletme ruhsatı alarak cevherleri çıkarmaya başlarlar. Aza kanaat getirerek ahlâkta yücelmeyi prensip edinen dergâh mensuplarının madencilik serüvenlerinde İngiliz tüccar Ernest Abbott nedeniyle, başlarına gelenler, yabancı profesyonel madencilerle rekabet etmeye çalışan Türk işletmecilerin düştükleri ibret verici olayları bize yansıtır. Bu çalışma Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgelerinin çözümüyle; Denizli’nin yeraltı kaynaklarının geçmiş tarihteki varlığını, Anadolu kaplanları arasında pamuğu işleyerek adını duyuran Denizlili işletmecilerin ihmal edilmiş madenlerini işledikleri takdirde millî ekonomiye büyük katkılar sağlayacakları inancına dikkat çekmek amacıyla yapılmıştır.