Tanzimat Devri Şeyhülislâmlarından Meşrebzâde Arif Efendi ve Kadılık Kurumundaki İstihdam Sorunu

Abstract

Osmanlı ilmiyye teşkilatında uygulanan rotasyon sistemi ve mansıblara atanmayı bekleyen adayların her geçen gün mevcut kadrolara göre fazlalaşması klasik dönemden itibaren kasaba kadılıklarında istihdam sorununu ortaya çıkarmıştır. Bu sorun klasik sonrası dönemde de katlanarak artmış ve yaygın biçimde uygulanan niyâbet sistemi de bu soruna eklemlenmiştir. Tanzimat'ın ilanıyla birlikte öncelikle iltizam sisteminin kaldırılması ile kadı ve nâib arasında kurulmuş olan kazanç birlikteliğine son verilmiştir. Tanzimat reformlarını benimseyen Şeyhülislâm Meşrebzâde Arif Efendi'nin şeyhülislâmlık dönemi ilmiyye teşkilatı açısından önemli bir süreç olmuş ve 1855 yılında çıkarılan Nüvvâb Nizamnâmesi ile nâiblik statüsü merkezileştirilmiş, müteakibinde nâib yetiştirmek için Muallimhâne-i Nüvvâb adı verilen bir mektep kurulmuştur. Bu uygulamalar kadılıktan nâibliğe geçiş sürecini başlatmış ve kadılık kurumu nâibliğin gölgesinde kalarak itibarileşmeye başlamıştır. Çıkarılan Tevcîhât Nizamnâmesi ile de klasik dönemden itibaren var olan kasaba kadılıklarındaki istihdam sorununu hafifletme noktasında önemli adımlar atılmış ve silkler arası geçiş yasaklanmıştır