Optimum kent büyüklüğü araştırması: Türkiye için model önerisi

Abstract

Antik Çağ’dan Orta Çağ’a kadar optimum kentler üzerine tartışmalar olduğu bilinmektedir. Antik Yunan Çağ’ında optimum kent üzerine ilk söylem Aristoteles tarafından yapılmıştır. Aristoteles’e göre şehirler kendine yetecek büyüklükte olmalı, ancak yönetilecek kadar büyük olmamalıdır. Orta Çağ’da optimizasyonun sanatsal ilkelerle şekillenen ideal kentler olarak ifade edildiği görülmektedir. Dolayısıyla optimum kent, ideal kent üzerine tartışmalar ile ilişkilendirilebilir. Bu açıdan bakıldığında kentlerin optimizasyon göstergeleri, mekânsal ve demografik büyüklükler açısından optimalliği olarak ifade edilebilir. Öte yandan 19. yüzyılda yaşanan ağır sanayileşme ve aşırı kentleşme, optimum kent kriterlerinin ekonomik ve hukuki bileşenler açısından yeniden tanımlanmasına neden olmuştur. Bu sürecin sonunda yasal düzenleme ve ekonomik faktörler optimum kent kriterleri arasına eklenmiştir. 20. yüzyıldan 21. yüzyıla kadar milenyum kentleri olarak adlandırılan yeni kentsel bağlamın önceliğini sürdürülebilirlik kavramının belirlediği söylenebilir. Bu terim, yeşil şehirler gibi sürdürülebilir kentsel gelişme modellerini ifade etmektedir. Bu çerçevede ekolojik faktörlerin optimum kent kriterlerine eklendiği söylenebilir. Bu tez çalışmasının amacı, Türkiye kentleri için optimum kent gösterge veri setini belirlemeye çalışmaktır. Bu veri seti, sürdürülebilir kentleşme bağlamında tarihsel arka plana dayalı kavramsal tartışmalarla düzenlenmiştir. Bu veri setinin optimum kent ile ilgili göstergeleri belirlemede analitik bir araç olduğu söylenebilir. Bu çerçevede veri seti (1) ekolojik kapasite, (2) mekânsal büyüklük, (3) demografik kapasite, (4) sosyo-kültürel dinamikler, (5) ekonomik dinamikler, (6) idari hizmetler ve (7) yasal düzenlemeler olmak üzere yedi bileşenden oluşmaktadır. Bu noktada temel soru optimum kentin gerekli olup olmadığına karar vermektir. Bu karar, sürdürülebilir kentsel gelişme ve kentsel biçim tartışmaları için önemlidir. Ayrıca bu karar, kentsel formların daha sürdürülebilir olması ve kentsel yayılmanın önlenmesi açısından önemlidir. Bu nedenle, optimum kentin sürdürülebilir kentsel formlarla ilişkili olduğu düşünülmektedir. Tez üç bölüm olarak düzenlenmiştir. Tezin birinci bölümünde materyal ve kapsamı, metodolojik çerçevesi ve literatür taraması detaylı olarak anlatılmıştır. Daha sonra yaygın etkisi ve katma değerleri üzerinde durulmuştur. “Kavramsal ve kuramsal arka plan” başlığı altındaki ikinci bölümde, genel olarak “kent” terminolojisinin tarihsel-kavramsal gelişimi ve Türkiye'de kentsel kavramsallaştırma konusunda yasal düzenlemeye bağlı deneyimler tartışılmıştır. “Optimum/optimal kent büyüklüğü” başlıklı üçüncü bölümde, terminolojik açıklamalar ve optimum kent göstergeleri ele alınmıştır. Tezin sonucu olarak ise, son bölümünde, Türkiye kentlerinin optimizasyonuna ilişkin göstergeleri belirlemek için üç matris modellenmiştir. Bunlardan ilki, sürdürülebilir kentsel planlama bakış açısı bağlamında planlama ilkelerini ve planlama araçlarını tanımladığı Optimum Kent Gereklilik Matrisidir. İkincisi ise planlama-uygulama ve kontrol-izleme mekanizması ile ilgili süreçleri gösteren Optimum Kent Önceliklendirme Matrisidir. Bu matris, optimum kente ulaşmak için bir planlama rehberi olarak görülebilir. Bunlardan sonuncusu ise Türkiye kentleri bağlamında optimum kentlere ilişkin tanım-açıklama önerilerini, planlama-şehircilik ilkelerine ilişkin önerileri ve optimum kentlere ilişkin yasal düzenleme önerilerini içeren Optimum Kent Öneriler Setidir. Bu tezin sadece planlama ilkeleri ve yasal düzenlemeler açısından değil, aynı zamanda planlama-uygulama süreci ve kontrol-izleme mekanizması açısından da Türk kentlerinin optimizasyonu tartışmalarına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

It is known that debates on optimum city have been from ancient times to Middle Ages. The first discourse on the optimum city in Ancient Greek Age was referred from Aristoteles. According to the Aristoteles, cities should been enough size for itself, but they should not been oversize to be manage. In the Middle Ages, it can be seen that the optimization was expressed the ideal towns which were shaped by artistic principles. So, the optimum city can be related with the ideal city debates. In this point of view, optimization indicators of the cities can be expressed the optimality in terms of spatial and demographic sizes. On the other hand, the heavily industrialization and over urbanization in the 19th century made the criterions of optimum cities redefine in terms of economic and legal components. The end of these process, legal regulation and economic factors were added into the criterions of optimum cities. From 20th century to the 21th century, it can be said that the priority of new urban context called millennium cities was determined by sustainability term. This term is expressed sustainable urban development models such as green cities. In this framework, it can be said that ecological factors was added into the criterions of optimum cities. The aim of this thesis study attempts to determine the indicators dataset of optimum city for Turkish cities. This dataset is edited by the conceptual debates depending on historical background in the context of the sustainable urbanization. It can be said that this dataset is an analytic tool for determining the indicators relating with optimum city. In this framework, the dataset is composed of seven components including (1) ecological capacity, (2) spatial size, (3) demographical capacity, (4) socio–cultural dynamics, (5) economic dynamics, (6) administrative services and (7) legal regulations. In this point, the main question is the necessity of optimal city if or not is to decide. This decision is important for sustainable urban development and urban forms debates. Also, this decision is important to make more sustainable the urban forms and prevent urban sprawl. So, it is considered that optimal city is relating with the sustainable urban forms. The thesis was organized as three chapters. In the first chapter of the thesis, its material and scope, its methodological framework with literature review were explained in detailed. Afterwards, its widespread impact and added–values were been emphasized. In the second chapter under title of “conceptual and theoretical background”, the historical-conceptual development of the "city" terminology in general and experiences depending on legal regulation on urban conceptualization in Turkey were discussed. The third chapter titled “optimum/optimal city size”, the terminological explanations and also the indicators of optimal city were accounted. As a result of the thesis, the final chapter, It was modelled the three matrixes to determine indicators relating for optimization of Turkish cities. The first of them, it is Necessity Matrix of Optimum City which it defines planning principles and planning tools in the context of the urban sustainable planning point view. The second of them, it is Priority Matrix of Optimum City which it indicates the processes relating with planning–implementation and controlling–monitoring mechanism. This matrix can be seen as a planning guide to reach the optimal city. And, the last of them, it is Data Set of Optimum City which describes definition–explanation proposals on optimum cities, the proposal on planning–urbanism principles, and proposal legal regulations on optimum city in the context of Turkish cities. It is considered that this thesis contributes to debates on the optimization of Turkish cities in terms of not only planning principles and legal regulations but also planning–implementation process and controlling–monitoring mechanism.