Karay Haliç-Lutsk Ağzında T>k, D>g Ses Değişimi ve Urum Türkçesindeki Karşıt Durumu

Abstract

Ses bilgisi ses organlarını, seslerin yapısını, sesin çıkış yeri ve biçimini inceleyen dilbilimin alt kollarından biridir. Ses bilgisi ile seslerin çıkış yerleri ve biçimlerine göre aldıkları haller belli şemalara, dizgelere ve sembollere ayrılarak dildeki yerleri belirlenmiş olur. Ses bilimi ile de bu tanımlanan seslerin geçirdikleri değişimler ve bu değişimler sonucu ortaya çıkan ses kuralları incelenir. Meydana gelen değişikliklerin çoğu dildeki en az çaba yasasına göre seslerin çıkış yeri veya çıkış biçimine göre birbirine yaklaşması ile oluşur. Türk dillerinde meydana gelen ses değişiklikleri birkaç istisna dışında ortaklıklara sahiptir. Fakat Karay Türkçesi’nin Haliç-Lutsk ağzında /i/ ön-damak sesinden önce meydana gelen t>k ile d>g değişimi diğer Türk lehçeleri arasında ayırt edici niteliktedir. Bu çeşit ses değişikliğine dünya dillerinde Avustronezya dillerinde de rastlanmaktadır. Bu ses değişikliğinin k>t, g>d yönündeki karşıt durumu ise Oğuz-Kıpçak dil özelliklerine sahip Urum Türklerinin dilinde rastlanmaktadır. Bu çalışmada t>k, d>g / k>t, g>d ses değişimleri iki ana grupta incelenmiştir. Birinci kısımda Haliç-Lutsk ağzında meydana gelen değişiklik Türkiye Türkçesi ve diğer Karay ağızlarıyla mukayeseli olarak tabloda örnekleriyle aktarılmıştır: til-kil, tiyermen-kiyirmen, tilek-kilek, tivil-givil, kindiz-kingiz vb. Bu tip ses özelliği Avustronezya dil ailesinden Hawaiian, Somoan, Java vb. dillerde de görüldüğünden çalışmanın birinci kısmında bu dillerden de örneklere yer verilmiştir. Makalenin ikinci kısmını ise bu değişikliğin tam tersi özelliğini yansıtan k>t, g>d değişiminin görüldüğü Urum Türkçesi örneklerinin karşılaştırmalı incelendiği tablo oluşturmaktadır: t’eçe “gece”, t’elin “gelin”, d’ibik “gibi”, del- “gel-”, t’ene “yine” vb. Bu tip değişimin Kuzeydoğu Anadolu ağızlarında ve özellikle Räsenen’in topladığı mani metinlerinde (dizli~gizli, dibi-gibi, iti-iki) ve çocuk dilinde (gel-del, git-dit, koy-toy vb.) de görülmesinden dolayı alt başlıklar halinde bu örneklere de değinilmiştir.