Türk Halk Anlatılarındaki Kahraman Betimlemelerinde Dinî Özellikli Göstergeler ve İşlevleri

Abstract

Türk halk anlatılarının tümünde inanç unsurlarını yansıtan karakterler yer almaktadır. Bu karakterler reel ve irreel özellikleriyle öne çıkmaktadır. Karakterlerin reel ya da irreel olarak belirlenmesinde din kavramı önemlidir. İslam dininin kaidelerine göre hareket edenler reel, İslamiyet ile eski Türk inançlarını birleştiren bir düşünce yapısına göre hareket edenler ise irreel karakterlerdir. Karakterlerin reel veya irreel ayrımı, onların ortak bir tip altında değerlendirilmesini güçleştirmektedir. Ayrıca karakterleri belirlerken dinin kavram olarak alanı genişleten ve sıkıntıları beraberinde getiren bir ifade olduğu söylenebilir. Nitekim din derken ne kastedildiği sorunsalı, anlatılardaki pek çok kahramanın dinî özellikler taşıması ve dinî karakter olarak nitelendirilebilecek kahramanların her anlatıda farklı biçimlerde karşımıza çıkması, ortak bir tipten bahsetmenin güç olduğunu gösterir. Ancak kahramanların ait oldukları dönemin din anlayışına sahip olmaları, dinî faaliyetleri yürütme yetkisi bulunması ve davranışlarının kaynağının din olması, bu kahramanların ortak bir tip olarak değerlendirilebileceğini gösterir. Dolayısıyla dinî karakterleri temsil eden bir tipten söz etmenin mümkün olup olmadığı tartışılmalıdır. Eğer böyle bir tip söz konusuysa kastedilen tipolojinin sınırlarının belirlenmesi gerekir. Bu bağlamda konuyla alakalı pek çok çalışma mevcuttur. Bu çalışmalarda ekseriyetle dinî karakterler din adamı tipi olarak değerlendirilmiş ve söz konusu tipin Türk halk anlatı türleri özelinde ya da tipin herhangi bir dönemde karşımıza çıkan şekli üzerinde incelendiği tespit edilmiştir. Bu çalışmada ise Türk halk anlatılarına bütüncül bir bakış açısıyla bakılarak Türk toplumunun dinsel yapısını temsil eden ikincil karakterler değerlendirilecektir. Türk halk anlatılarında dinî karakterler, dönemlerin sosyolojik değişimlerine bağlı olarak asırlar boyunca değişim ve dönüşüme uğrayarak anlatılmaya devam etmiştir. Bu değişim ve dönüşümün dinî karakterler üzerindeki etkilerini belirlemek amacıyla çalışmada sırasıyla destan-halk hikâyesi-masal türleri incelenmiştir. Neticede Türk halk anlatılarında dinî karaktere sahip fakat özellikleri ve işlevleri farklı olan iki tip belirlenmiş, bu tiplerden ilkinin “kutsal yardımcı”, diğerinin ise “dinî görevli” tipi olduğu tespit edilmiştir.