11./17. Asırda Şiî Ulema Arasında Ahbârî-Usûlî Ayrışmasını Resmeden Bir Risale: Risâle-i Suʾâl u Cevâb

Abstract

İmâmiyye Şîası’nda 12. imamın gaybete girmesiyle birlikte Şiîlerin karşılaşacağı problemlerin ne şekilde çözüme kavuşturulacağı önemli sorunlardan birisi haline gelmiştir. Bu noktada Usûlîler ve Ahbârîler şeklinde teşekkül eden iki farklı zümre kendi anlayışları istikametinde bu soruna çözüm sunmaya çalışmışlardır. Usûlîler, müctehidleri gāib imamın vekilleri olarak konumlandırmışlar ve taklid anlayışı geliştirerek imamın gaybetinden kaynaklanan dinî otorite boşluğunu doldurmaya çalışmışlardır. 11./17. asırda Esterâbâdî ile neşet eden Ahbârî düşüncede ise tüm problemlerin çözümü noktasında Kütübü’l-erbaʿa şeklinde isimlendirilen meşhur hadis kitapları yegâne müracaat kaynakları olarak görülmüştür. Bu metinler dışındaki kelam, fıkıh usûlü ve fıkıh gibi ilim dalları Şiîlik açısından haricî unsurlar olarak nitelenmiş ve bu ilimler yoluyla ictihadda bulunan Usûlî ulemanın dini tahrif ettiği ileri sürülmüştür. Usûlîler ise söz konusu anlayışı asıl tahrifat olarak nitelemişler ve bu düşünceye yönelik çeşitli eleştiriler getirmişlerdir. Bu şekilde Safevîler dönemi İmâmiyye Şîası’nda Ahbârîler ve Usûlîler şeklinde sert bir kutuplaşma meydana gelmiş ve her iki kesim kendi düşüncelerini tahkim etmek için eserler kaleme almışlardır. İki anlayış arasındaki gerilimi en iyi yansıtan metinlerden birisi 11./17. asrın sonlarında Hâcî Hüseyin Hâfız Zâvânî isimli bir alim tarafından kaleme alınan Risâle-i Suʾâl u Cevâb isimli risaledir. Hâcî Hüseyin, dönemin önde gelen Şiî alimlerine ictihad ve taklid özelinde Ahbârî ve Usûlîlerden hangi zümrenin haklı olduğunu sormuş ve onların cevaplarını bu risalede bir araya getirmiştir. Bu makalede söz konusu risaledeki sorular ve cevaplar üzerinden Safevîler dönemi İmâmiyye Şîası’ndaki Ahbârî-Usûlî ayrışmasının nedenleri, tarafları ve dinamikleri tahlil edilmeye çalışılmıştır.