İbn Sînâ ve Gazâlî’de estetik haz

Abstract

İnsanın varlık alanı içerisindeki konumu, hedefi ve varlık gayesi daima felsefi bir araştırmanın muhteviyatını oluşturur. Tanrının mutlak mükemmelliği ile insanın sınırlılığı, ihtiyaçları ve yoksunluğu arasındaki mesafe temel olarak bu araştırmaların konusunu oluşturmuştur. Bu bağlamda özellikle İslam düşüncesi içerisinde fiillerinde Tanrıya benzeme ve O’nun ahlakıyla ahlaklanma hedefi, insanın temel varoluş sebebidir. Bu anlamda insanın Tanrıya dönük her türlü teveccühü aynı zamanda O’nun yetkinleşmesi demektir. Her yönden mutlak mükemmel ve yetkin olan Tanrı tam kemali ile bütün bir varlık sahasının arzu edileni konumundadır. Tanrı ve insan arasındaki bu etkileşim, insan için kemal ve olgunlaşma anlamına gelmektedir. Ortaya çıkan olgunlaşma ve yetkinleşme insanda tamlık ve kemal kıvamı olarak ortaya çıkmıştır. Bu aynı zamanda estetik bir güzellik ve bütünlük emaresi olarak değerlendirilebilir. Estetik ve güzellik bütünlüğünün uyumundan ortaya çıkan ahenk çeşitli düzeylerde haz olarak kendini göstermiştir. İster biyolojik/maddi yetkinlik ister ruhani/manevi yetkinlik insanın Tanrıya dönük yolculuğunda arzu ve aşk ile birleşmiş ve geriye tam olgun haliyle kâmil bir insan tablosu ortaya çıkmıştır. Bizim çalışmamız insanın sınırlı imkanından Tanrının sonsuz mükemmelliğine dönük bir yolculuğun aşk, arzu, estetik ve haz kavramları üzerinden araştırılmasından ibarettir. Bu bağlamda çalışmamız iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm İslam felsefesinin zirve isimlerinden İbn Sînâ’nın düşünce dünyasında mükemmellik, zorunluluk, imkân öte andan yetkinlik, tamlık, mutlak ve salt iyilik, saf güzellik, estetik aşk ve arzu gibi metafiziksel kavramlar çerçevesinde Haz konusu felsefi bir zeminde ele alınmıştır. Bu çerçevede İbn Sînâ’nın varlık anlayışı, varlık taksim, aşkın her varlık düzeyindeki ontolojik ve epistemolojik çeşitleri incelenmiştir. İkinci bölümde İslam düşüncesinin önemli bir düşünürü Gazali’nin zevk, marifet, muhabbet ve maneviyat kavramları çerçevesinde haz konusunu ve türlerini ele alışı incelenmiştir. Sonuç olarak bu iki düşünürde de haz kavramı ruhani, manevi bir anlamda ön plana çıkmakta gerçek hazzın akılsal, ruhani ve manevi bir maneviyata dayanan ve nihayetinde Tanrıya benzemekle sonuçlanan bir hakikate karşılık gelmektedir.

The position, goal, and purpose of a person within the realm of existence always constitute the content of a philosophical investigation. The distance between the absolute perfection of God and the limitations, needs, and deficiencies of humans has fundamentally been the subject of these investigations. In this context, especially within Islamic thought, the goal of resembling God in actions and moral character, and becoming moral like Him, is the fundamental reason for human existence. In this sense, every inclination of humans towards God also means their perfection. God, who is absolutely perfect and complete in every way, is the desired state of the entire realm of existence. This interaction between God and humans signifies perfection and maturity for humans. The resulting maturity and perfection manifest in humans as completeness and perfection. This can also be considered as a sign of aesthetic beauty and integrity. The harmony arising from the unity of aesthetic beauty and integrity has manifested itself as pleasure at various levels. Whether it is biological/material competence or spiritual competence, the desire and love have merged in humans' journey towards God, resulting in a complete and mature human figure. Our study is about the exploration of a journey from the limited possibilities of humans towards the infinite perfection of God through the concepts of love, desire, aesthetics, and pleasure. In this context, our study consists of two parts. The first part discusses the concept of pleasure within a philosophical framework based on metaphysical concepts such as perfection, necessity, possibility, potentiality, completeness, absolute and pure goodness, pure beauty, aesthetic love, and desire in the thought world of Ibn Sînâ, one of the pinnacle figures of Islamic philosophy. In this framework, Ibn Sînâ's understanding of existence, division of existence, and ontological and epistemological varieties of transcendence at every level of existence have been examined. In the second part, the concept of pleasure is discussed within the framework of taste, knowledge, love, and spirituality by an important thinker of Islamic thought, Al-Ghazali.