Deşîşî Mehmed’in et-tuhfetü’s-seniyye ile’l-Hazreti’l-Haseniyye isimli Farsça-Türkçe sözlüğü (inceleme, metin, dizin, tıpkıbasım)

Abstract

Sözlükler, dillerin varoluşundan bu yana ulusların birbiriyle iletişim kurmasında etkili olmuş ve ilk kaynak olarak kullanılmıştır. Bir dilin öğrenilmesinin yanında o dili kullanan ulusun kültürünü ve yaşayışını da yansıtmıştır. Zamanla sözlükçülük sadece diller arası iletişimin kullanılması için değil aynı zamanda edebî metinlerin, meslekî terimlerin kullanılması için de anlaşılması için tercih edilmiştir. Türklerin içinde bulundukları göç serüveni içerisinde farklı kavimlerle ilişki içerisinde olması ve iletişim kurmak için o kavimlerin dilini öğrenmek veya kendi dillerini o kavimlere öğretmek amacı sözlüklerin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Bu Kaşgarlı Mahmud’un hazırladığı Divanu Lügati’t-Türk ile başlamış ve günümüze kadar devam etmiştir. Tuhfetü’s-Seniyye ile’l Hazreti’l-Haseniyye sözlüğü de bu amaçla Deşîşî lakabıyla da anılan Mehmed b. Mustafa b. Lutfullah tarafından hazırlanan bir sözlüktür. Sözlük, içerisinde Farsçanın ve Türkçenin dil varlığını barındırmasının yanında edebiyat, tıp, botanik, astronomi, zooloji, mitoloji, etnografya vb. gibi birçok alanda da bilgi vermektedir. Açıklamalardan sonra verilen şahit beyitler de kelimenin daha iyi anlaşılması yönünde okuyucuya yardımcı olmakta ve kelimenin daha iyi anlaşılmasını sağlamaktadır. Bütün bu açılardan baktığımızda sözlüğün sadece bir sözlük değil aynı zamanda bir ansiklopedi özelliği de taşıdığı görülmektedir.

Dictionaries have been influential in facilitating communication between nations since the existence of languages and have been used as the primary source. In addition to learning a language, dictionaries have also reflected the culture and way of life of the nation using that language. Over time, lexicography has been preferred not only for interlingual communication but also for understanding literary texts and using professional terminology. The Turks' involvement with various tribes during their migration journey and their need to communicate led to the emergence of dictionaries for learning the languages of those tribes or teaching their own language to them. This started with Divanu Lügati’t-Türk prepared by Kaşgarlı Mahmud and has continued to the present day. Tuhfetü’s-Seniyye ile’l Hazreti’l-Haseniyye dictionary, also known as Deşîşî by Mehmed b. Mustafa b. Lutfullah, is one such dictionary prepared for this purpose. In addition to encompassing the linguistic assets of Persian and Turkish, the dictionary also provides information in many fields such as literature, medicine, botany, astronomy, zoology, mythology, ethnography, etc. Witness couplets provided after explanations also help the reader to better understand the word and ensure its better comprehension. From all these perspectives, it can be seen that the dictionary not only serves as a dictionary but also possesses the characteristics of an encyclopedia.