Doğu Türkistan millî mücadele tarihinde bir müsteşar: Dr. Mustafa Ali (Kentli) Bey

Abstract

1933 yılında Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin kuruluşu, bölgedeki tarihi ve siyasi dönüşümleri gösteren önemli bir kilometre taşı olarak öne çıkmaktadır. Bu girişim, bölgedeki etnik ve kültürel çeşitliliği yansıtan ulusal kimlik oluşturma çabasının bir parçasıdır. Yeni Cumhuriyet kurulduğu andan itibaren başta Türkiye olmak üzere siyasi, ekonomik ve askeri alanda destek arayışına girmiştir. Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin kurulduğu sıralarda yeni hükümetin müsteşarı sıfatıyla İzmirli Doktor Mustafa Ali (Kentli) Bey’in Kaşgar’da olduğu bilinmektedir. Mustafa Ali Bey’in Türkistan bağımsızlık mücadelesine destek vermek amacıyla Türkiye’den Kaşgar’a gittiği anlaşılmakla beraber bu gidişin detayları hususunda bir netlik bulunmamaktadır. Kendisinin Atatürk’e muhalefet sebebiyle bir sürgünde bulunduğu ve İzmir suikasti davasına adının karıştığına dair teyit edilememiş iddialar mevcuttur. Mustafa Ali Bey, Noca Niyaz Hacı ve Sabit Damolla’nın liderliğini yaptığı Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin askeri ve mali meselelerinde aktif çalışmalar yürütmüş, eğitim alanında önemli planlamalarda bulunmuştur. Mustafa Ali Bey Türkiye Cumhuriyeti’nden Doğu Türkistan’ın istiklal mücadelesinde destek talep etmiştir. Türkiye, tarih boyunca Türk dünyası ile kültürel ve tarihi bağlarını güçlendirmeye özen göstermiştir. Ancak Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin dönemin uluslararası politika koşulları ve bölgesel gerilimler nedeniyle Türkiye ile doğrudan diplomatik etkileşimi sınırlı kalmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin güçlü devletlerle olan diplomatik ilişkileri bu hassas meselede daha dikkatli bir yaklaşım benimsemesine neden olmuştur. Zira Türkiye o dönemde içinde bulunduğu siyasi ve ekonomik zorluklarla mücadele ediyordu. Bu nedenle, Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin bağımsızlık çabalarına doğrudan destek sağlama veya resmî bir tanıma konusunda sınırlı bir kapasiteye sahipti. Bununla birlikte, bilhassa kamuoyunda kendini gösteren Türk dünyasıyla dayanışma arzusu, Doğu Türkistan’ın bağımsızlık çabalarının sempatiyle izlenmesine neden oldu. Diğer taraftan Rus neşriyatında Mustafa Ali Bey ve Doğu Türkistan meselesine dair dezenformasyon içeren pek çok haber yapılıyordu. Türk Hükümeti ve diplomatik çevreler bu gelişmeler karşısında Doğu Türkistan hareketine ilişkin istihbarî pek çok malumat topluyordu. Neticede Çin hükümeti ve Sovyetler Birliği’nin baskıları sonucunda Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin bağımsızlık çabaları bastırıldı ve bölge, Çin’in kontrolü altına girdi. Yeni kurulan cumhuriyetin tarihe karışmasıyla birlikte vazifesi sonlanan Mustafa Ali Bey Türkiye’ye geri dönerek kısa bir süre sonra da aktif siyaset hayatına dahil oldu. Doğu Türkistan’ın tarihinde önemli bir dönemeç olarak kabul edilen bu süreç, bölgedeki siyasi dinamikler üzerinde uzun vadeli etkiler bırakmıştır. Çin’in baskısı altında Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin ömrünün sona ermesiyle birlikte, Türkiye’nin bu bölgedeki politik duruşu daha belirgin hale gelmiştir. Türkiye, zamanla bölgedeki Türk nüfusu ve kültürel bağlarını güçlendirmek adına diplomatik, kültürel ve ekonomik açıdan daha aktif bir rol oynamaya başlamıştır. Müsteşar Doktor Mustafa Ali Bey’in Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’ndeki vazifesi ve çalışmaları daha önce müstakil bir araştırmanın konusu olmamıştır. Çalışmamızda Türk Diplomatik Arşivi belgeleri ışığında Mustafa Ali Bey’in Doğu Türkistan mücadelesindeki yeri ve önemi ele alınacaktır.