Yetişkinlerin Tevekküle Yönelik Algılarının Metaforlar Aracılığıyla Belirlenmesi: Kültürlerarası Bir Araştırma

Abstract

Dinî gelenek ve kültürün temel kavramlarından birisi olan tevekkül, Allah’a olan derin inanç ve güvenin bir ifadesidir. Tevekkülde her şeyin merkezinde güçlü ve etkin bir Yaratıcı’nın varlığı bulunur. O’nun bütün varlıklar üzerinde tasarruf ve yetki sahibi olduğu kabul edilir. Bu yüzden literatürde tevekkülle iman ve tevhid arasındaki yakın ilişkiye dikkat çekilmiştir. Diğer yandan tevekkül eyleminde yegâne belirleyicinin Allah olduğu kabul edilmekle birlikte bireyin çabasını dışlayan yahut öteleyen bir tutuma yer verilmez. Bireyin fonksiyonel roller üstlendiği, zihnî ve fiilî süreçlerinin devreye girdiği bir yapılanma söz konusudur. Tevekkül, bireyin ruhsal dünyasını zenginleştiren güçlü olumlu duygular için ayrıcalıklı bir alan sağlamaktadır. Çeşitli duygusal deneyimlere zemin hazırlayan tevekkül, optimum iyilik seviyesi sağlayarak olumsuz içsel deneyimlere karşı koruyucu bir faktör olarak işlev görmektedir. Allah’ın taksimine, takdirine ve iradesine râzı olmayı kapsadığı için psiko-sosyal uyumu da kolaylaştırmaktadır. Bu açıdan tevekkül, sağlıklı bir savunma mekanizması olarak görülmektedir. Çok boyutlu bir kavram olan tevekkül, bireyin duygu ve motivasyon dinamiklerini en güçlü şekilde etkileyen faktörlerden birisidir. İnsan-insan ve insan-Allah ilişkilerinde de inşa edici ve yapıcı bir katkı sağlama potansiyeline sahiptir. Bu yüzden tevekkülün oluşturduğu etkinin niteliğini kavramak her yaş grubu için oldukça önem arz etmektedir. İlgili literatüre bakıldığında tevekkül kavramını konu edinen teorik ve ampirik düzeyde çalışmalar bulunmakla birlikte tevekkül kavramını metaforlar yoluyla inceleyen herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Dolayısıyla çalışmanın, literatürdeki boşluğa katkı sağlayacağı ve konuyla ilgili yapılan başka araştırmalara yön vereceği düşünülmektedir. Bu araştırmanın temel amacı, yetişkinlerin tevekkül kavramına ilişkin sahip oldukları algıları metaforlar aracılığıyla ortaya çıkarmaktır. Araştırmanın çalışma grubunu Türkiye’nin ve Bosna Hersek’in farklı şehirlerinde ikamet eden 20-70 yaş aralığındaki toplam 237 katılımcı oluşturmaktadır. Araştırmaya katılanların 116’sı (%,49) kadın, 121’i (%51) erkeklerden meydana gelmektedir. Çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden olgu bilim desenine dayanan metafor tekniği kullanılmıştır. Bilgi toplama yöntemi olarak yarı yapılandırılmış bir form tercih edilmiştir. Araştırmada kullanılan form, iki kısımdan oluşmaktadır. İlk kısımda katılımcıların demografik özelliklerini ortaya çıkarmayı amaçlayan 4 maddelik kişisel bilgi formu yer almaktadır. İkinci kısımda katılımcılara “Tevekkülü bir imgeye benzetecek olsanız neye benzetirsiniz?” sorusu sorularak “Tevekkül... (metafor) benzer, çünkü... (metafor sebebi)…”, cümlesindeki boşlukları tamamlamaları istenmiştir. Veriler, online (Google Forms aracılığıyla) ve yüz yüze olmak üzere iki farklı teknikle toplanmıştır. Elde edilen verilerin analizinde MAXQDA 24 programı kullanılmış ve içerik analizi tekniğinden yararlanılmıştır. Araştırma sonunda 237 katılımcı tarafından 119 farklı metafor üretildiği bulgulanmıştır. Tevekkül kavramına ilişkin üretilen metaforlarla ilgili “tevekkülün dinî boyutu”, “tevekkülün psikolojik boyutu” ve “tevekkülün ilişkisel boyutu” olmak üzere 3 tema oluşturulmuştur. Tevekkülün dinî boyutu temasına (%38) ait 2 kod oluşturulmuştur: İlâhî güç ve kişisel sorumluluk. Bu kod altında toplanan metaforlarla Allah’ın tüm işleri yönlendirici, denetleyici ve belirleyici bir konumda olduğuna vurgu yapılmıştır. Ayrıca tevekkül sürecinde edilgen davranış kalıpları olumsuzlanmış; azim, çaba, kararlılık gibi bireye aktif rol yükleyen değişkenlere atıf yapılmıştır. Tevekkülün psikolojik boyutu temasına (%58,2) ait olarak 3 kod oluşturulmuştur. Bu kodlar; psikolojik rahatlama, pozitif bekleyiş ile kabul ve uyumdur. Bu metaforlarla, tevekkülün psiko-sosyal gerilimleri azaltmada fayda sağladığı; ümit, umut, iyimserlik duygularını arttırdığı ve beklenmedik olumsuz gelişmelere karşı sağlıklı refleks ve tepkilere izin verdiği ifade edilmiştir. Tevekkülün ilişkisel boyutunun incelendiği temada ise “İlâhî Sevgi ve Korku” adlı (%3,8) tek kod oluşturulmuştur. Bu metaforlarda tevekkül, ilâhî aşk ve korku arasındaki dengeyi yansıtan bir deneyim olarak ele alınmıştır. Araştırmada her iki ülkedeki katılımcıların tevekküle pozitif bir değer yükledikleri, tevekkülün bilişsel ve psikolojik arka planına işaret ettikleri, yapıcı ve dinamik yönünü vurguladıkları saptanmıştır. Her iki ülkedeki katılımcıların tevekkülü algılama biçimlerinin büyük ölçüde benzer olduğu anlaşılmıştır. Bununla birlikte Bosnalı katılımcıların tevekkülün ilişkisel boyutuna yönelik özgün metaforlar geliştirdikleri bulgulanmıştır.