Kars ve Van Kiliselerinin cephe düzenlemeleri(10-13.YY )

Abstract

Antik Dönemden günümüze değin Anadolu, İran ve Kafkasya arasında geçiş sağlayan önemli güzergahlar üzerinde yer alan Kars ve Van, sahip olduğu konumun nedeniyle birçok kültüre ev sahipliği yapmıştır. Bu kültürel mirasın yansıması olan Ermeni kiliseleri, birçok araştırmacının ilgisini çekmiş, yapılan çalışmalarla bölgedeki kiliseler bilim dünyasına tanıtılmış, ancak doğrudan cepheleri konu alan bir çalışma gerçekleştirilmemiştir. Bu nedenle tez çalışmamızda, 10.-13. yy arasındaki Kars ve Van kiliselerinin cephe düzenlemeleri değerlendirmeye alınmış; cephelerin nasıl kurgulandığına, getirilen yeniliklere, bölgesel farklılıklara, cephe düzenlemesini etkileyen faktörlere cevap aranmıştır.Çalışmanın sonucunda cephe düzenlemelerinin gelişiminde erken dönemden itibaren plan türlerinin, kutsal geometrinin, çevre kültürlerin, yapıların konumlarının, banilerin ve sanatçıların tercihlerinin, kullanılan malzemelerin, cephedeki mimari ve plastik öğelerin etken olduğu tespit edilmiştir. Ermeni mimarisinin erken döneminde (4.-7. yy) hemen hemen tüm plan tiplerinin ortaya konularak cephe programlarında gelişmelerin yaşandığı bilinmektedir. Bu gelişmeler 10.-13. yy’da ele alınmış, sosyo-kültürel gelişmelerin etkisiyle sanata giren yeni unsurlarla harmanlanarak özgün stiller yaratılmıştır. Bu bağlamda Ani, Vaspuragan ve çalışmamızın dışında kalan Syunik ekolleri ortaya çıkmıştır. Bagratid hanedanları ve mimar Trdat gibi önemli sanatçıların öncülük ettiği Ani ekolünde öne çıkan özellikler; gelenekselleşmiş unsurların oranlarının değiştirilerek daha zarif ve narin hatlarla uygulanması, üçgen niş ve kör kemer dizilerinin iyi bir şekilde kombine edilerek tüm cephelerde yaygınlaştırılması; cephelere eklenen unsurlarla yeni bezeme alanlarının yaratılması ve bunların zengin bitkisel, geometrik kompozisyonların yanı sıra figürlerle süslenmesi; saçak frizlerinde belli bir standardın yakalanması, kubbe kasnaklarının, cephelerde kullanılan kör kemer dizileriyle hareketlendirilmesi ve her unsurda çeşitlilik şeklinde özetlenebilir. Ardzrunilerin öncülük ettiği Vaspuragan ekolünde, manastır mimarisi önemli bir yer edinmiştir. Ancak manastırların kentten uzak, ulaşılması zor yerlerde konumlandırılması, gerektiğinde savunma amaçlı kullanılmaları, iklim koşulları gibi etkenler dışa kapalı inşa edilmelerine yol açmış; kullanılan inşa malzemesi işlemeye elverişli olmadığından cepheler sade bırakılmıştır. Ancak yüksek sivri piramidal külahlar bölgenin karakteristik özelliği olarak belirmiştir. Kral Gagik Haçik’in gücünü temsilen Mimar Manuel’e sipariş ettiği Akdamar Kutsal Haç Kilisesi ise başta figürlü süslemeleriyle ayrıcalıklı bir yere sahip olmuştur. Ani Ekolü’yle benzer yönleri bulunan Syunik Ekolü ise Momik’in yaratımlarıyla evrilmiş, cepheleri süsleyen ince işçiliğiyle ön plana çıkmıştır. Anahtar Kelimeler: Kilise, cephe düzenlemesi, Kars, Van, Ani, Vaspuragan, Bagratid, Ardzruni.

Kars and Van, located on crucial routes which have been providing passage between Anatolia, Iran and the Caucasus since the Ancient Period, have hosted many cultures due to its location. The Armenian churches, which are the reflection of this cultural heritage, have attracted the attention of many researchers and the churches in the region have been introduced to the scientific world through the studies conducted; however, no study focusing directly on the facades has been carried out. For this reason, in our thesis study, the facade arrangements of the 10th-13th century churches of Kars and Van are examined and the answers are sought regarding how the facades are constructed; innovations developed; regional differences; and the factors impacting the facade arrangements. As a result of the study, it is detected that the plan types, sacred geometry, neighboring cultures, the positions of the structures, the preferences of the artists the patronages, the materials used, the architectural and plastic elements on the facade were effective in the development of the facade arrangements since the early period. It is known that in the early period of the Armenian architecture (4th-7th century), improvements in the facade programs took place by exhibiting almost all the plan types. These developments were embraced during the 10th- 13th centuries and genuine styles were created through blending these developments with the new elements introduced into the art with the influence of socio-cultural improvements. In this context, the schools of Ani, Vaspurakan and Syunik, which is out of the scope of this study, have emerged. The prominent characteristics of the Ani school, which is pioneered by crucial artists such as the Bagratid dynasties and the architect Trdat, can be summarized as it follows: the application of more elegant and delicate lines by changing the proportions of the traditional elements, extending the use of triangular alcoves and blind arches on all facades by combining them efficiently; the creation of new decoration areas with elements added to the facades and adorning them with rich floral, geometric compositions as well as figures; having a certain standard in fringe friezes, reviving the dome drums with the series of blind arches used in the facades and diversity within each element. In the Vaspurakan school led by Ardzrunis, the monastery architecture has a crucial importance. However, such factors as monasteries being located on hard-to-reach places away from the city, their being used for defense purposes when it is necessary and climatic conditions, caused the monasteries to be constructed as closed to the outside. The facades were left plain since the constructing material used was not suitable for processing. However, high pointed pyramidal cones stand out as characteristic feature of the region. The Akdamar Holy Cross Church, which was ordered by King Gagik Hacik to the Architect Manuel as the representation of his power, had a privileged place primarily with its figured decorations. Syunik School, which has similar aspects with Ani School, evolved with the creations of Momik and has come to the prominence with its fine workmanship that adorn the facades.