XVI. Yüzyıl Osmanlı düşüncesinin kaynakları (Çivizâde-Ebussuûd-Birgivî)

Abstract

Bu çalışma, XVI. yüzyıl Osmanlı fıkıh ve tasavvuf düşüncesine dair bir kesit sunmayı amaçlamaktadır. Bu kesitte, bahsi geçen asırda fetvalarıyla öne çıkan üç bilgin değerlendirilmiş, onların görüşlerinin Osmanlı düşüncesine tesiri ve tarihsel süreçteki konumu incelenmiştir. Tezde cevap aranan temel sorular şunlardır: XVI. yüzyıl Osmanlı düşüncesinde Çivizâde ve Birgivî üzerinden selefî bir zihniyetin varlığı iddia edilebilir mi? XVI. yüzyıl Osmanlı tasavvufî ve fıkhî düşüncesi, Çivizâde, Ebussu’ûd ve Birgivî vasıtasıyla nasıl bir teorik zeminde hangi münakaşalara sahne olmuştur? Öncelikle Osmanlı düşünce dünyasının büyük bir değişim ve dönüşüm geçirmesinde dâru’l-hadîslerin rolü gündeme alınmış ve buna götüren amillerin başında ise Osmanlı-Safevî mücadelesi olduğu tespit edilmiştir. Bu çerçevede ayet ve hadis merkezli sıkı sünnî yorumun, Safevîlerin batınî anlayışına karşı ortaya çıktığı değerlendirilmiştir. Bu refleks, sonraları yavaş yavaş medreseden irfanî tasavvufun uzaklaşımasına neden olmuştur. Dolayısıyla onun yerine ahlakî-zühdî tasavvuf yerleşmiş, vahdet-i vücud ise daha çok tekke çevresinde yaşatılmıştır. Tezde Selefî zihniyetin ne olduğu tartışmaya açılarak bazı araştırmalara konu edilen Çivizâde ve Birgivî’nin bu zihniyete mensubiyeti sorgulanmıştır. Ayrıca bu çalışmada XVI. asırda gündeme gelmiş olan para vakfı, mestler üzerine mesh, tegannî, sıla-ücret ayrımı ve kahve içmek gibi fıkhî; semâ devrân, raks ve vahdeti vücud gibi tasavvufî bazı ortak münakaşa konularına geniş yer verilmiştir. Bu üç bilginin ahlak-tasavvuf anlayışlarına temas edilmiş, irfanî veya ahlakî tasavvuf yorumlarına yer verilerek Kadızâdeliler’in Birgivî’yi sadece bir meşruiyet vasıtası olarak kullandıkları ifade edilmiştir.

This study aims to present a section on sixteenth century Ottoman thought. This section has also been evaluated around three scholars who have come to prominence with their fetvas in the mentioned century. The influence of their judgments and views over the Ottoman thought and historical position has been analyzed. The main questions to be answered in this thesis are: Is it possible to claim the existence of a salafi mentality over Civizâde and Birgivi in the sixteenth century Ottoman thought? What controversies have been made on the theoretical grounds with Civizâde, Ebussu'd and Birgivî in the Sixteenth Century Ottoman sufism and law? First of all, the role of dâru’l-hadîs was taken on the agenda at the time when the world of Ottoman thought had undergone a great change and transformation and it was determined that the head of the reasons leading to this was the Ottoman-Safavid struggle. In this framework, it has been evaluated that the strict Sunni interpretation centered on verse and hadith is opposed to the esoteric interpretation of the Safavids. This reflex gradually led to the departure of the irfani tasawwuf from the medressa. Hence, moral-zuhdî tasawwuf was settled in place and vahdat-i wujud was more alive around the tekke. The question of what the Salafi mentality is in the thesis is opened to question, and this mental affiliation of Çivizâde and Birgivî, which is subject to some researches, has been questioned. Also in this study, Civizade, Ebussu’ûd and Birgivî's moral-sufism views were touched upon and some of the controversies that came to light like the foundation of money, music, cafe drinking, raqs, davran and wahdat al-wucud in the sixteenth century were mentioned. It was stated that the Qadizadelis used Birgivî as a means of legitimacy only.