Tîbî’nin futûhu’l-gayb’da zemahşerî’nin el-keşşâf’ına yönelik mecaz özelinde belagat değerlendirmeleri

Abstract

Kur’ân’ın aşkın olana nisbeti bakımından sahip olduğu metafizik yönüne rağmen beşerî bir gerçeklik olan dil olgusuna bürünmesi sebebiyle ortaya teşbihât ve müteşâbihat meseleleri çıkmaktadır. Bu kavramlarla vasıflanan naslardan hareketle tutarlı bir teolojik düşünce sistemi ortaya koymanın en önemli aracı ise lafız-mana ilişkisinin önemli bir parçasını oluşturan mecaz ve onun müfessire sunduğu edebî imkanlardır. Bu imkânların kişilere ve mezheplere göre farklı zaviyelerden icra edilebilir olma keyfiyetleri İslam düşünce geleneğinde fikrî bir zenginliğin oluşmasını ve aktif bir Kur’ân diyalektiğinin yürütülmesini sağlayan temel bir etken olmuştur. Bu konuda kayda değer şeyler söyleyenlerin başında da belâgat sanatlarını Kur’ân üzerine icra etmede büyük bir şöhret kazanan Zema?şerî ile onun en önemli münekkidi ve mütemmimi olan ?îbî gelmektedir.Bu çalışmada ilk olarak dil - düşünce / belâgat - kelam ilişkisi kurulmaya çalışılmıştır. Ardından birinci bölümde ?îbî’nin belâgî ve kelâmî konularda el-Keşşâf’ın anlaşılması noktasındaki rolü ve katkıları tespit edilmiştir. İkinci bölümde hakikat-mecaz ayrımı ile bunun klasik belâgattaki köklerine temas edilmiştir. Buradan hareketle ?îbî’nin Zema?şerî’ye yönelik eleştirileri ve değerlendirmeleri klasik mecaz konularının işlenişine uygun olarak ele alınarak tasnif edilmiştir. Son bölümde ise yine ?îbî’nin değerlendirmeleri doğrultusunda mecaz konularının birbirleriyle ve diğer beyan konularıyla ilişkileri irdelenmiştir. ?îbî’nin Zema?şerî’ye yönelik belâgat eleştirilerinin çok yüksek bir oranda kelamî meselelerle ilgili olması hasebiyle bu çalışma bir bakıma Eş‘arî-Mu‘tezile tartışmalarının da bir örnekliğini sunmaktadır. Bu yönüyle de tezin teknik iskeletini belâgat konuları oluştururken, nazarî alt yapısını kelâmî ve itikâdî mevzular teşkil etmektedir. Bu mülahazalar doğrultusunda haşiye geleneğinin sunduğu bir imkân olarak, ‘dönemler arası Kur’ân diyalektiğinin yansıtılması’ amaçlanmıştır.

Despite the metaphysical aspect of the Qur’an in terms of its relative to the transcendent, it is a human reality, and the issues of the similitude (tashbeh) and muteshabih arise due to the fact that it takes on the phenomenon of language. The most important means of presenting a theological thought system that is consistent with the Qur’an that is qualified with these concepts is the metaphor, which constitutes an important part of the word-meaning relationship, and the literary possibilities it offers to the commentator. The fact that these possibilities can be executed from different lodges according to people and sects has been a fundamental factor in the formation of intellectual richness and an active Qur’an dialectic in the Islamic thought tradition. Al-Zamakhshar?, who gained great reputation in performing his rhetoric arts on the Qur’an, and his most important critic and companion, At-T?b?, are among those who say notable things on this subject. In this study, firstly, the relationship between language - thought / rhetoric - kalam was tried to be established. Then, in the first chapter, the role and contributions of At-T?b? in understanding Al-Kashsh?f in eloquent and theological issues were determined. In the second part, the truth-metaphor distinction and its roots in classical rhetoric are touched upon. From this point of view, At-T?b?'s criticisms and evaluations of Al-Zamakhshar? have been classified in accordance with the treatment of classical metaphor subjects. In the last part, again, in line with the evaluations of At-T?b?, the relationships between the metaphor issues with each other and with other subjects of statement were examined. Since the rhetorical criticisms of At-T?b? towards Al-Zamakhshar? are highly related to theological issues, this study also provides an example of the discussions with Ash‘arî-Mu’tazila. In this respect, the technical framework of the thesis consists of rhetoric subjects, while theological background is composed of theological and religious issues. In line with these considerations, it is aimed to "reflect the dialectic of the Quran between periods" as an opportunity offered by the hashiye tradition.