İlm-i ruh'tan modern psikolojiye: İmparatorluktan Cumhuriyete psikolojik bilginin serencamı (1908-1937)

Abstract

Psikoloji bilimi ve psikolojik bilgi, 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılda insan bilgisine dair olan tanımlamaları ve algılamaları başlı başlına değişime uğratmıştır. İnsanın bireysel ve toplumsal doğasının anlaşılmasına olan ilgi modern zamanların bir olgusu olarak algılanabilir ancak bilginin gelişiminde var olan gri tonlar ve çizgisel olmayan süreç, psikolojik bilginin gelişim sürecinde de gözlemlenmektedir. Nitekim bu bir birikim sürecidir ve psikolojik bilginin gelişim aşamalarında süreklilikleri ve kopuşları da süreç olarak içerisinde barındırmaktadır. Bu bakımdan, psikolojik bilginin gelişiminin tarihselleştirilmesinde çeşitli kaynakların ve belirleyenlerin etkisi yadsınmamalıdır. Böylesi bir tarih yazımı ayrıca dini, geleneksel ve metafizik bilgi kaynaklarından beslenen insan bilgisinin yerine rasyonel ve ampirik olarak nitelenen deneysel/uygulamalı psikolojinin teleolojik bir şekilde ikame edilmesi olarak sınırlanan kalıplaşmış ve ana akım haline gelmiş alanın dışına çıkarak söz konusu gri tonların tespit edilmesine yarar sağladığı gibi süreklilik ve kopuşların belirlenmesinde de fayda sağlamaktadır. Bu çerçevede, bilimsel bilginin gelişim sürecini tarihsel olgular ile ilişkilendirmek bunun yanında da bilimsel gelişimde politik, toplumsal ve özellikle de zihniyet etkilerini incelemek etkili bir tarih yazımını ortaya koyacaktır. Türkiye, psikoloji biliminin ve psikolojik bilginin gelişmesinde gerek imparatorluğun son dönemlerinde gerekse de cumhuriyetin erken dönemlerinde geçirdiği tarihsel süreç göz önüne alındığında yukarıda sözü edilen tarih yazımı için uygun ve özgün koşulları sunmaktadır. Bu tarih yazımının ilk teması, insana ve ruhuna yapılan psikolojik tanımlamaların teolojik, metafizik ve geleneksel düşünce ögelerini bir bilgi kaynağı olarak ele almasıdır. Avrupa’da modern psikoloji bilgisinin gelişim sürecine bağlı olarak değişen ve yaygınlaşan tercüme faaliyetleri felsefi bir yapıda psikoloji bilgisinin tekrardan üretilmesine uygun bir ortam hazırlamıştır. Bu duruma ek olarak da bu iki olgunun bir aradalığı ise bu tarih yazımının genel temasını karakterize etmiştir. Bu çalışmadaki ikinci ana tema ise yukarıda düalist bir biçimde şekillenen gelişim çizgisinin farklı siyasi ve sosyal işlevler çerçevesinde epistemolojik nitelikler kazandığını ihtiva etmektedir. Bu çerçeve, çeşitli tarihsel olayların ve koşulların sonuçlarının etkileri dahilinde belirlenen olguları, yine bu etkiler dahilinde iv psikolojik bilginin tespit edilen gelişim sahaları ve kaynakları bütünsel bir çerçevede zamansal akışa yerleştirilmeye çalışılmıştır. İkinci Meşrutiyet Devri’nin toplumsal, siyasi ve entelektüel dünyası, Büyük Savaş, Savaş Sonrası ve Mütareke Dönemi, Bağımsızlık Savaşı ve son olarak da Erken Cumhuriyet Dönemi’nin toplumsal ve kültürel sorunları bu çalışmada tarihsel dönemde ortaya çıkan önemli başlıklardır ve psikolojik bilgi ile ilişkisi incelenerek bilimsel değişim ve gelişim konu edinilmiştir.

The discipline of psychology and psychological knowledge fundamentally transformed definitions and perceptions of human knowledge in the late 19th and 20th centuries. The interest in comprehending the individual and social nature of human beings can be perceived as a phenomenon of modern times. Nevertheless, the shades of gray and the non-linear process of the development of knowledge can also be observed in the evolution of psychological knowledge. As a matter of fact, this process involves accumulation and encompasses both continuities and ruptures in the developmental stages of psychological knowledge. In this respect, the influence of various sources and determinants on the historicization of psychological knowledge's development should not be underestimated. This kind of historiography transcends the limits of teleological substitution, where rational and experimental psychology replaces human knowledge derived from religious, traditional and metaphysical sources of thought, proving that this focus is effective in defining shades of gray, continuities and ruptures. In this framework, linking the process of scientific knowledge development with historical facts and examining the political, social, and particularly mental influences on scientific progress will unveil an effective historiography. Considering the historical process of the development of psychological science and psychological knowledge in Turkey, both in the late empire and in the early republican period, Turkey offers suitable and unique conditions for the historiography mentioned above. The first theme of this historiography is that psychological descriptions of the human being and their psyche consider theological, metaphysical, and traditional elements of thought as significant sources of knowledge. The translation activities, which changed and became widespread depending on the development process of modern psychological knowledge in Europe, prepared a suitable environment for the reproduction of psychological knowledge in a philosophical structure. In addition to this, the combination of these two phenomena has characterized the general theme of this historiography. The second main theme in this study and historicization is that the aforementioned dualistic line of development has acquired epistemological qualities within various political and social contexts. This framework attempts to vi contextualize the identified phenomena within the influences of various historical events and conditions. It seeks to map the developmental areas and sources of psychological knowledge in a temalarla kapsamında, creating a holistic and comprehensive framework. The study focuses on crucial historical events such as the Second Constitutional Era, the First World War, the War of Independence, and the social and cultural challenges during the Early Republican Era. It examines the relationship between these events and psychological knowledge, with a specific emphasis on scientific changes and developments.